докторские диссертации по хакасскому языку Tag

Детальные исследования, посвященные темам и содержанию магистерских и докторских диссертаций, могут нам предоставить важные сведения об основных направлениях и особенностях взглядов касательно поля исследования. Наша работа посвящена данной тематике, в ней дана информация о пяти магистерских и трех докторских диссертациях, выполненных в Турции на материале хакасского языка с 1995 по 2019 г. Производится обзор их целей, задач, содержания, примененных методов, особенностей взглядов их авторов. Кроме этого, были получены сведения о современных исследованиях в этой области посредством базы данных Национального диссертационного центра Совета по высшему образованию (YOKTEZ). К ним относятся одна магистерская и две докторские диссертации.

Tiirkiye’de yapilan akademik calismalara bakddigmda, Tiirkiye disinda yasayan Turk topluluklarinm dillerine dair arastirmalann gun gcctikcc arttigi gozlemlenmektedir. Ancak diger Turk Ichcclerinc nazaran, Genel Turk dili icerisindc. tasidigi arkaik ozellikler dolayisiyla ozel bir konuma sahip olan Giiney Sibirya Tiirk dilleri hakkinda yapdan cal ism alarm azligi dikkat cekmektcdir. Buna ragmen, son yillarda Turkiye’de, Sibirya’daki Tiirk dillerine dair calismalarm onemli olciidc artmis oldugunu soylemek miimkiindiir.

Giiniimiizde gerek teknolojik imkanlarm artmasi, gerekse iiniversiteler ve enstitliler arasinda gcrccklcstirilcn bilimsel isbirlikleriyle birlikte bu alanlarda yapdan calismalarm daha da hiz kazandigi gorulmektedir. Yayimlanan her yeni cal ism a. diplomatik iliskilerin ve iilasim olanaklarmm gclismcsmc de paralel olarak, ozellikle lisans ve lisansiistii ogrencilerinin Sibirya’nm cezbedici cografyasina ve zengin kultiiriine duydugu ilgiyi arttirmistir. Bu anlamda calismamizda. bu dgmin devamli hale gelmesi temennisiyle Tiirkiye’deki arastirmacilarin Hakaslarin dili uzerine >apmis olduklan tez cal ism alar 1 ш tamtmayi ve bu alandaki calismalarm mevcut durumunu ortaya koymayi amapliyoruz. Bununla birlikte, bir taraftan bu alanda calismayi diisuncn arastirmacilarin gelismclcrden haberdar olmalarmi saglarken, diger yandan da yeni arastirmacilari bu alanda calismaya tcsvik etmeyi de hedeflemekteyiz. Elbette, Turkiye’de Hakaslarla ilgili halk edebiyati, tarih ve sosyoloji alanlarmda da lisansiistii tezler yapdmi§tir. Ancak calismamiz. konuyu daha ayrmtdi bir sckildc ele alabilmek adina yalnizca Hakasca uzerine yapdan lisansiistii tezleri kapsamaktadir. Bu baglamda, kitap, makale ve bildiri kapsammda olan calismalar banc tutuhnu§tur.

Yiiksek Lisans Tezleri

• Kara, Mehmet (1995). Hakas Tiirk^esinde Fiiller. (Yiiksek Lisans Tezi). Gazi Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitusii, Tiirk Dili Anabilim Dali, Ankara.

Hakas Turkccsi tizerine ilk yiiksek lisans tezi olan bu calisma. Hakas Tiirkccsmm fill yapisim ortaya koymayi amaclamistir. Hakaslarin tarihi, sosyal ve ekonomik durumlan, edebiyatlari ve Hakas Tiirkccsi hakkmda genel bilgileri ihtiva eden Giris boliimii disinda tez tig ana bolumden olusmaktadir. Yapi basligi altmda fillerin yapisini ele alan birinci boliimde fiiller, basit fiiller ve tiircmis fiiller olmak iizere iki basil к ta dcgcrlcndirilmistir. Tezm bu boliimiinde,

N. A. Baskakov ve A. 1. inkijekova-Grekul’un birlikte hazirladiklan ITakassko-Russkiy Slovar’ (1953) temel kaynak te§kil etmektedir. Yak Iasi к 14.000 kelime ihtiva eden bu sozltik taranarak fiiller ortaya konmus. ancak sozliikte yer almayan fiiller ve ekler icin zaman zaman gramerlere ve baska sozliiklere de basvurulmustur. Cekim adini alan ikinci boliim, Fiil fekimi, Sifat-fiiller ve Zarf-fiiller olmak iizere iig alt basliktan meydana gelmektedir. Hepsi ayn ayn ele alinan sck i I ve zaman eklerinin fonksiyonlan metinlerden ve yer yer gramerlerden faydalamlarak ortaya konulmustur. Tezin uciincii boliimii olan Metinler ve Tiirkiye Tiirkgesine Aktarma boliimiinde ise elde edilen metinlerin Hakas Tiirkccsi ve onlann Tiirkiye Turkccsinc aktariimis halleri yer almaktadir. Calisma, kaynaklar ve dizin kisimlariyla sona ermektedir. Qah§ttiaom sonucunda 3.100 fiil tespit edilmi§ ve bu fillerin yapismda Eski Tiirkfe’nm dil ozellikleriyle benzerliklerin devam ettigi, Hakaslarin soz varligindayasam bicimlcriylc paralel olarak ortaya cikan hayvancilikla ilgili terminolojimn zenginligi, aym cografyayi paylasmanm dogal bir sonucu olarak diger dillerden Hakas Tiirkgesine giren kelimelerin varhgi genel hatlariyla dcgcrlcndirilmistir. Calisma о donemde Hakas Turkccsinin fiil yapisim Tiirkiye’de ilk defa inceleyen bir tez olmasi bakimindan onemlidir. Mehmet Kara, gozden gccirip eklemeler yaparak tezim “Hakas Turkccsindc FiiT’ adiyla 2013 yilinda kitap haline gctirmistir.

• Macit, Unimiigiilsiim (1999). Flakas Kahramanlik Destanlarindan Han Mirgen (Inceleme-Metin-Aktarma). (Yayimlanmami§ Yiiksek Lisans Tezi). Yiiziincii Yil Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitusii, Turk Dili ve Edebiyati Anabilim Dali, Van.

Hakaslara ait bir kahramanlik destani olan Han Mirgen uzerine hazirlanmis olan bu calisma. kisa bir Giri§ boliimii lie birlikte iki boliimden olusmaktadir, Hakaslar ve Hakas edebiyati genel hatlarla ele alindiktan sonra Han Mirgen Destani esasmda Hakas Turkccsmm ses ozelliklen ortaya konmaya calisilmistir. Ardmdan destan metninin transkripsiyonu ve Tiirkiye Tiirkgesine aktanmi yer almaktadir. Calismada. sonuc boliimii yer almamaktadir.

• Demir, Ercan (2001). Hakas Kahramanlik Destanlarindan Altin Tayci (Inceleme-Metin- Aktarim). (Yayimlanmami^ Yiiksek Lisans Tezi). Yiiztincti Yil Lfniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitusu,Turk Dili ve Edebiyati Anabilim Dali, Van.

Calisma. Hakaslara ait kahramanlik destanlarindan biri olan Altm Tayci iizerine hazirlan mistir. Hakaslar ve Hakas edebiyati hakkmda genel bir degerlendirmenin ardmdan destan metni ccrccvcsindc Hakas Turkccsim Eski Tiirkccdcn ayiran belli bash ses dcgisikliklcri ele ahnmi§tir. incelemenin kisa tutuldugu bu boliimtin ardmdan destanm ozeti ve devaminda da destan metninm transkripsiyonu ve Tiirkiye Tiirkgesine aktarnni yer almaktadir. Tez, destan metni esas almarak hazirlan mis olan sozltik ve kaynakca ile sona ermektedir. Calismada. sonuc boliimii yer almamaktadir.

• Ilgin, Ali (2005). Kara Kuzgun Destani (Incelenie-Metin-Aktarnia-Gramatikal Dizin- Sozliik). (Yiiksek Lisans Tezi). Hacettepe Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitiisti, Turk Dili ve Edebiyati Anabilim Dali, Ankara.

Bu calisma. Hakas Tiirklerine ait bir kahramanlik destani olan Kara Kuzgun’un incelenmesinden olusmaktadir. Tezde, Unlii Hakas haycisi Pavel Vasilycvic Todanov ve oglu Aleksey’in 1949 yilinda derlcmis oldugu ve V. Maynagascva tarafmdan 1977 yilinda yaynna hazirlanmis olan bu destan metni iizermden Hakas Turkccsindcki iinlii ve iinsiiz sistemleri ve belli bash sck i I ozellikleri ortaya konmaya calisilmistir. Tez, Hakaslarin tarihi, Hakasya ve Hakas Turkccsi hakkmda genel bilgilerin verildigi Giris boliimii disinda iic ana bolumden olusmaktadir. Tezin birinci boliimii olan Inceleme kisminda, metne dayali olarak Hakas Tiirkccsindcki linliiler ve iinsiizler Genel Tiirkcc ile karsilastmlmali olarak incclenmis. ayirt edici sckiI ozellikleri tasviri bir bicimdc orneklerle ortaya konmaya calisilmistir. Aynca bu boliimde, metindeki kelimelerin kullanim sikligi bclirlcnmis ve kullanim sikligi yiiksek olan kelimeler uygun ifadelerle aciklanmaya calisilarak destanm iislup ozellikleri ortaya konmustur. Tezin ikmci boliimii olan Metin ve Aktarim boliimiinde ise Kara Kuzgun Destanfnm transkripsiyonu ve Tiirkiye Tiirkgesine aktarinn yer almaktadir. Ardmdan son olarak, Grcimatikcil Dizin ve Sozltik boliimii gelmektedir. Cal ism an m sonucunda, Hakas Turkccsindc. iinliilerin Genel Tiirkcc sistemiyle uygunluk gosterdigi ve 50k biiyiik dcgisikliklcrin goriilmedigi, ancak iinsiizler soz konusu oldugunda oldukca farkli gclismclcr gozlemlendigi ortaya cikarilmistir. Ali Ilgm, Kara Kuzgun Destanrni Tiirk Diinyasi Destanlarmin Tespiti, Tiirkiye Tiirkcc sine Aktarilmasi ve Yayimlanmasi Projesi kapsammda 2008 yilinda “Hakas Destanlan 2 Kara Kuzgun”’ adiyla kitap olarak yayimlamistir.

• Maikop, Ezgioya (2018). Divanu Lugati’t- Tiirk ile Hakas Tiirk^esinin Kar$ila$tirmali Soz Varligi. (Yayimlanmami§ Yiiksek Lisans Tezi). Ardahan Universitesi, Sosyal Bilimler Enstittisii, Tiirk Dili ve Edebiyati Anabilim Dali, Ardahan.

Calismada. Turk dilinin ilk sozliigii olan ve 11. yiizyilda Kasgarli Mahmud tarafindan yazilan Divanu Ltiigati ‘t-Ttirk ile Hakas Tiirkccsi arasmdaki ortak soz varligi tespit edilerek 11. yiizyil Turkccsi ile giiniimiiz Hakas Turkccsi arasmdaki soz varliginda meydana gelen dcgisikliklcri ortaya koymak amaclan mi stir. Tezin temel kaynaklarim. Ahmet Bican Ercilasun ve Ziyat Akkoyunlu tarafindan hazirlanan ve 2014 yilinda yayimlanan Divanu Lugdti ‘t-Ttirk Girig-Metin-Qeviri-Notlar-Dizin

adli eser ve Ekrem Arikoglu tarafindan hazirlan ip 2005 yilinda yayimlanan Hakasga-Tiirkge Sozltik te§kil etmektedir. iki ana bolumden olusan tezin birinci bollimunli ol ustu ran Giris kisminda Divanu Ltiigati ‘t-Ttirk, Hakaslar ve Hakas Turkccsi hakkmda bilgi verildikten sonra soz varligi kavrami iizermde durulmustur. Divanu Ltigati ‘t-Ttirk ile Hakas Ttirkgesinin Kargilagtirmah Soz Varligi Uzerine Inceleme baslikli ikmci boliimde ise Divanu Lugati’t- Ttirk ve Hakas Ttirkgesinin soz varligi karsilastirmali olarak incclen mi stir. Divanu Ltigati ‘t-Ttirk’te yer alanve Hakas Turkccsindc de tespit edilen 1081 madde basi kelime art zamanli bir bakis acisi kullamlarak fonetik ve anlam dcgismelcrmc gore fonetik ve anlam baknnindan aynen devam eden kelimele; fonetigi dcgismis. anlanu dcgismcmis kelimeler; fonetigi aym, anlanu dcgismis kelimeler; hem fonetigi hem anlarni dcgismis kelimeler olmak iizere dort grupta ele ahnmi§tir. Divanu Ltiigati ’t-Ttirk’teki ve Hakas Tiirkccsindcki sozliik maddeleri aynen verildikten sonra kelimenin aciklamasi yapilmistir. Tespit edilen kelimelerin fonetik ve semantik incelemesi sonucunda elde edilen sayisal veriler sonu$ kisminda dcgcrlcndirilmistir. Buna gore, Divanu Ltigati ‘t-Ttirk ile Hakas Tiirkccsi arasmda 536’si isim ve 545’i fiil olmak iizere 1081 ortak kelime tespit cdilmistir.

Doktara Tezleri

• Arikoglu, Ekrem (1996). Tuva ve Hakas Tiirkfelerinde Fiil. (Yayimlanmami? Doktora Tezi). Gazi Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitusii, Tiirk Dili ve Edebiyati Anabilim Dali, Ankara.

Hakas Turkccsi iizerine hazirlanan ilk doktora tezi olmasi baknnindan oldukca onemli olan bu calisma. Tuva ve Hakas Turkcclcrinin fiil yapilarmi incelemeye yoneliktir Uc ana bolumden olusan tezin Giri§ kismi, §ive Tasniflerinde Tuva ve Hakas Tiirkgelerinin Yeri, Bugtinkti Tuva Ttirkleri ve Tuva Ttirkgesi, Bugtinkti Hakas Ttirkleri ve Hakas Ttirkgesi, Alfabeler ve Aktarmadaki Kar§ihklar scklindcki alt basliklar ccrccvcsindc ele alinmistir. Tezin birinci boliimiinde, Hakas Turkccsi icin N. A. Baskakov ve A. 1. inkijekova-Grekufun birlikte hazirladiklari Hakassko-Russkiy Slovar’ (1953) ve Tuva Turkccsi icin de E. R. Tcniscv editorliigiinde hazirlan mis olan Tuvinsko-Russkiy Slovar’ (1968) olmak iizere her iki Ichccnin sozliikleri taranarak ortaya konan fiil kokleri, fiil yapim ekleri ve birlcsik fiiller yer almaktadir. Fiil ^ekimine ayrilan ikinci boliimiin ardmdan, iicimcii boliimde ise sifat- fiiller ve zarf-fiiller ele aimmistir. Bu iki boliimde kullamlan ornekler, edebi metmlerden dcrlcnmis. rastlanmayan veya az rastlanan bazi ornekler ise ilgili gramer kitaplarindan almarak Tiirkiye Tiirkccsinc aktarilmistir. Taranan eserlerin listesi ve kaynakga ile sona ermekte olan calismanm sonucunda. her iki lchccdc de isick olan fiil yapim eklerinin anlamdan 50k ses degi§iklikleri bakinnndan farklilik gosterdigi; cckim yapisi bakimmdan birbirlerine daha yakin oldugu tespit cdilmistir. Yazildigi donemde hem Hakascamn hem de Tuvacanm fiil yapdarmi ayrmtdi bir sckildc ilk kez ele almasi bakimmdan oldukca yol gosterici olmustur.

• Killi, Gtilstim (2002). Hakas Ttirkgesinin Agizlari. (Yayimlanmami§ Doktora Tezi). Ankara Universitesi, Sosyal Bilimler Enstittisti, £agda$ Tiirk Uehgeleri ve Edebiyatlari Anabilim Dali, Ankara.

Cali§ma, Turkiye’de Hakas agizlarma dair yapilan ilk tez olmasi bakimmdan oldukga onemlidir. Tez, genel anlamda gergeklestirilcn derleme faaliyetleri sonucunda elde edilen bant kayitlarina dayanmaktadir. Tezde yazar tarafindan derlenen kayitlarm yam sira baska derlemecilerin gcsitli zamanlarda yaptiklari bant kayitlarindan ve yazili malzemeden de yararlanilmistir. Bu calismada. Hakas Ttirkgesinin bugtin yasamakta olan Sagay, Kac. Kizil ve Sor agizlari yaninda, bugtin diger agizlar igcrismdc erimis olan Beltir ve Koybal agizlarmm ses bilgisi karsilasti rmali ve tarihi bir metotla incelenerek bu agizlar arasmdaki fonolojik ili§kiler ve farkliliklar ortaya konmustur. Tezin dayandigi malzemenin elde edilmesi, kullamlan yontemler ve malzemenin yaziya gccirilmcsi gibi konulann ele alindigi Giris kismi disinda tez, alti boltimden olusmaktadir. Hakas Ttirkleri Uzerine basligmi tasiyan birinci boltimde, Hakas Ttirklerinin etnik olusumu. Hakas siyasi cografyasi ve hayat a lam tizermde duruim ustur Bunu izleyen ikinci boltimde ise Hakaslarin Diline Genel Bir Baki$ basligi altinda Hakas Ttirkgesinin Genel Tiirk dili ve Kuzey ve Gtineydogu Sibirya diyalekt grubu igindeki yeri belirlenmeye calisilmis. bugtine kadar Hakas Ttirkgesi ve agizlari tizerine yapilan gali§malardan ve standart Hakas Ttirkgesinin kurulu§ asamalarmdan soz cdilmistir.

Ugtincti boltimde, Hakas Ttirkgesinin Tasviri Ses Bilgisi adi altmda Hakas Ttirkgesinin ses dtizeni ve pargalar tistti unsurlar ele alinmistir. Tezm dordtincti boliimiinde ise Ortak Ttirkge ile karsi lasti rmali olarak Hakas Ttirkgesi agizlarmin tinlti ve tinstiz fonemlen incclenmistir. Bcsinci boltimde, Hakas Ag&larmdaki Fonolojik Stiregler basligi altmda Benzegme, Benzegmezlik, Fonolojik Dayamkhhk, Tam parga (segment) stiregleri, Hece, Sandhi ve Ulama alt basliklariyla Hakas Ttirkgesi agizlarmda gortilen ses olaylan ortaya konmustur. Oldukga kapsamli olan tezin altinci ve son boliimiinde ise galismaya temel olan malzemeyi igeren Metinler ve bu metmlere ait Dizin yer almaktadir. Btiytik bir titizlikle hazirlanan bu galisma. Hakasga tizerine haziiianmis ikinci doktora tezi olmasi bakimmdan oldukga onemlidir.

• Kara, Mehmet (2005). Hakas Ttirkgesinde Isim. (Yayimlanmami§ Doktora Tezi). Gazi Universitesi, Sosyal Bilimler Enstittisti, Tiirk Dili Anabilim Dali, Ankara.

Tiirkiye’de yapilm is tigtincti doktora tezi olan bu galisma. tilkemizde Hakas Ttirkgesinde isim konusunu art zamanli ve cs zamanli olarak btittinctil bir sckildc ele alan ilk galismadir. Mehmet Kara’nm Hakas Ttirkgesinde Fiil adli yiiksek lisans tezinin de tamamlayicisi olan bu galisma. Hakas Ttirkgesinde isimlerin yapim ve gekim ozelliklerini ortaya koymayi amaglamaktadir. Tez, Soz hast, Giriy Sonng, Kaynaklar ve Terim listesi haricinde Yapim, (jekim ve Ismin Simjlandirmasi olmak iizere tig ana boltimden olusmaktadir. Giris boliimiinde yer alan Hakas Ttirkgesi Hakkmda Genel Bilgiler ba§ligi altmda, Hakas Ttirkgesinin Tiirk lehgeleri igindeki yeri, Hakas Ttirkleri ve Hakasya hakkmda kisa bilgiler vcrilmistir. Tezin ana malzemesmi Hakasga romanlar, hikayeler, efsaneler, masallar, destanlar, §iirler, gazeteler, dergiler, sozltikler ve gramer kitaplari olusturmaktadir. Esas olarak metinlere dayali incelemeler yapilmis. bunun yam sira gerekli gortilen yerlerde gramer kitaplarmdan orneklerle galisma dcstcklcn mistir.

Tezde, eldeki malzemeden hareketle yer yer Tarihi Tiirk lehgeleri, Kuzeydogu ve Bati grubu Tiirk lehgeleriyle karsi lasti rmalar yapilarak ortakliklar ve farkliliklar tespit edilmeye gahsilmistir. isimlerin Yapilanna Gore Sinijlandinlmasi, Eklerle isim Yapimi ve Sentaktik Yolla isim Yapimi alt ba§liklarmin yer aldigi Yapim boliimiinde, isimden isim ve fiilden isim yapim ekleri, ekin fonetigi, i§levi, tarihi ve Kuzeydogu ve bazi Kuzeybati Tiirk lehgelerindeki sckilien, ek hakkmdaki goruslcr ve Hakas Ttirkgesi gramerlerindeki durumu ele alinmistir. Cckim ba§likh ikinci boltimde, gokluk, hal, iyelik, soru ve bildirme ekleri tizerinde durularak ekin tarihi gclisimi. kullamlisi ve i sic vie ri ele alinmistir. Tezin son boliimii olarak galismada yer alan ismin Siniflandirilmasi boliimiinde ise isim, sifat, zarnir ve zarf konulari anlam ve isle vie rinc gore gen is bir sckildc incclen mistir. Tezin onemli katkilarindan biriolarak bu tig bolumden sonra metinlerde gcccn veya siklikla kullandan bazi gramer terimlermin, Hakasga, Ttirkge ve Rusca karsi 11 к lari liste halinde vcrilmistir,

Devam Etmekte Olan Tezler1

Yukarida ayrmtdi bir sckildc bahsettigimiz yiiksek lisans ve doktora tezlermin yam sira Hakasga uzerine hall hazirda devam etmekte olan yiiksek lisans ve doktora tezleri de bulunmaktadir. Bu calismalar heniiz bitmediginden, alfabetik olarak kiinye scklmdc verilecektir.

• Somuncu, Ahmet Stikrii. Hakas Ttirkgesinde Fiilimsiler. (Yiiksek Lisans Tezi). Erciyes Universitesi, Sosyal Bilimler Enstittisti, Tiirk Dili ve Edebiyati Anabilim Dali, Kayseri.

• Dogan Balci, Sima. Elakas Ttirkgesiyle Yazilmis Ilk Roman ‘Trahhi Aalda’ Uzerinde Dil ve Uslup Incelemesi (Giri§-inceleme-Metin-Dizin). (Doktora Tezi). Ege Universitesi, Sosyal Bilimler Enstittisti, Tiirk Dili ve Lehgeleri Anabilim Dali, Izmir.

• Gtiven, Emine. Elakas Yazi Dilinin Olusturulma Stireci. (Doktora Tezi), Ankara HaciBayram Veli Universitesi, Lisansiistii Egitim Enstittisti, C’agdas Tiirk Lehgeleri Anabilim Dali, Ankara.

Elde ettigimiz veriler isigmda, 1995 yilinda Mehmet Kara tarafindan hazirlan mis olan ilk yiiksek lisans tezinden bu yana Hakasga tizerine 24 yilda toplam 5 yiiksek lisans ve 3 doktora tezi yapilmi§tir. Yukarida tezlerin igeriklerine dair yapilan degerlendirmelerden anlasilacagi iizere, bu alanda onemli konulara deginen nitelikli calismalarm yapildigi agiktir. Ancak nicelik olarak bakildigmda yakla§ik geyrek asn kapsayan bir stireg igin yeterli sayida gal ism an in yapilmanns oldugu dikkat gekmektedir. Su an igin Tiirkiye’nin gcsitli tiniversitelerinde Hakasga tizerine yapilmakta olan 1 yiiksek lisans ve 2 doktora tezi alamn gelecegi bakimmdan uniut vadediyor olsa da, Sibirya’ya yapilan seyahatlenn nispeten kolaylasmasiyla birlikte, daha fazla galisma yapilmasi beklenmektedir. Bu bakimdan Hakasga tizerine yapilacak gal ism alarm artmasi adma daha fazla arasti rmacimn bu alana yonlendirilmesi son derece elzemdir.